موقعیت جغرافیایی
استان خراسان جنوبی از لحاظ ناهمواری ها، به دو قسمت «کوهستانی و مرتفع» در شمال و شمال غرب و قسمت «پست و هموار» در دشت های مرکز و جنوب استان تقسیم می شود. بلندترین قله های استان به نام های «کمر سرخ» با ارتفاع ۲,۸۴۲ متر در شمال و «شاه کوه» با ارتفاع ۲,۷۳۷ متر در جنوب قرار گرفته است.
کوه های خراسان دنباله ارتفاعات البرز به سمت شرق است که به صورت قوس های موازی از «شاه کوه» آغاز شده و در جهت شمال غربی به سمت جنوب شرقی تا ارتفاعات «هندوکش افغانستان» امتداد می یابد.
حاصلخیزترین بخش این استان در قسمت شمال و شمال غرب واقع شده است؛ ولی دشت های جنوبی و جنوب غربی به دلیل مجاورت با حاشیه شمال لوت، دارای آب و هوایی خشک و خشن بوده و در معرض جریان شن های روان هستند.
آب و هوای استان خراسان جنوبی «خشک و بیابانی» است، ولی با توجه به نحوه قرار گرفتن مناطق پست یا مرتع به دو دسته «آب و هوای خشک و گرم» و «آب و هوای خشک و ملایم» تقسیم می شود. آب و هوای خشک و گرم بیشتر در دشت ها، مناطق هموار مرکز ، غرب و جنوب غرب و آب و هوای خشک و ملایم در بخش های مرتفع شمالی، شمال غربی استان و اطراف بیرجند مشاهده می شود.
از آنجا که استان خراسان جنوبی در ناحیه آب و هوای بیابانی قرار گرفته است، رودخانه های موجود در این منطقه از نوع فصلی بوده و رودخانه دائمی وجود ندارد.
پیشینه تاریخی
خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در سده‌های پیش «قهستان» نامیده می‌شد. براساس کتیبه های به جا مانده از دوره هخامنشی و به گفته بعضی از مورخان یونانی،«قهستان» سکونتگاه قوم ساگارت، از اقوام آریایی بود.
هرودوت مورخ یونانی می نویسد: آنها در ردیف اقوام شرقی هستند و از سکنه «ساتراپ چهاردهم هخامنشیان» به شمار می روند. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود، از این منطقه با نام «تونوکاین» - تون و قاین- یاد کرده‌است. واژه «قهستان» را اکثر پژوهشگران، معرب «کهستان» دانسته اند که به دلیل محیط جغرافیایی خاص و وجود کوهستان ها به آن اطلاق می شد.
« کهستان » را بر وزن «کوهستان» هم گفته اند. از اواخر قرن پنجم هجری «قهستان» به یکی از مراکز مهم فعالیت «فرقه اسماعیلیه» به رهبری «حسن صباح» تبدیل شد. از آنجایی که این ناحیه از موقعیت مناسب اقلیمی و طبیعی برخوردار نبود و مورد بی توجهی حکومت های مرکزی بود، برای فعالیتهای «فرقه اسماعیلیه» دارای شرایط مساعدی بود.
لذا، بعد از منطقه الموت، قهستان به مهم ترین مرکز فعالیت اسماعیلیان تبدیل شد، که قلمروی در حدود «ترشیز یا کاشمر» تا «نهبندان» را دربرمی گرفت. با روی کار آمدن حکومت صفوی، امنیت نسبتی در این منطقه بوجود آمد که باعت رونق و گسترش تجارت شد. استان خراسان جنوبی تا ۱۳۸۳، بخشی از استان پهناور خراسان بود، ولی در این سال با مصوبه مجلس شورای اسلامی و براساس تقسیمات جدید کشوری، از آن منفک شد و خود به استانی مستقل تبدیل گردید.
اقوام و زبان
همانطور که اشاره شد؛ این منطقه زیستگاه یکی از اقوام آریایی نژاد به نام «سارگات» بود. زبان و نژاد مردم سرزمین بزرگ خراسان، کمتر دچار آمیختگی و اختلاط شده است و دلیل آن، داشتن شرایط خاص آب و هوایی و اقلیمی است که چندان مورد توجه و تاخت و تاز افراد بیگانه در طول تاریخ قرار نگرفته است. زبان رسمی و اصلی مردم استان، فارسی است.
این زبان در هر نقطه شهری و روستایی با لهجه خاص ومنسوب به همان محل بیان می شود مثل لهجه بیرجندی، لهجه قاینی، لهجه سرایانی، لهجه نهبنـدانی و غیر ه که البته این لهجه ها با تفاوت هایی در واژه ها، جمله بنـدی ها و تاکیـد بر روی هجاها همراه است.
موقعیت اجتماعی و اقتصادی
شرایط اقلیمی منحصر به فرد استان خراسان جنوبی باعث شده تا امکان تأمین درآمد مناسب و معقول باغداران استان در کاشت و تولید محصولاتی از قبیل عناب، زرشک، زعفران و سنجد شود. به طوری که این استان رتبه اول تولید محصولات باغی زرشک و عناب و رتبه دوم تولید زعفران را در سطح کشور دارا است.
انار ، پسته، بادام، سیب، گلابی، به، گیلاس، آلبالو، زردآلو، هلو، خرما، توت، شاتوت، گردو، انجیر و سنجد از دیگر محصولات باغی این استان است. همچنین در بخش محصولات زراعی، مردم این منطقه به کشت گندم، جو، پنبه، حبوبات، محصولات جالیزی و گیاهان علوفه‌ای مشغول هستند و در تولید چغندر قند، رتبه هشتم کشور را به خود اختصاص داده است.
قالی بافی، سفالگری، رنگرزی، آهنگری، مسگری، حصیربافی، سبدبافی، نمدمالی، زیلوبافی ، پارچه بافی، نوغان داری، ریسندگی، گلیم بافی، جاجیم بافی ، زرگری، دباغی و سوزن‌دوزی، از جمله صنایع دستی استان خراسان جنوبی هستند.
سوغات
بخش کشاورزی : آلو بخارا، انار، زعفران، زرشک، عناب بیرجند، توت خشک
بخش دامداری : قره قروت، کشک
بخش صنایع دستی : انواع قلاب بافی ها، انواع محصول های حصیری، زیلو، پارچه های سوزن دوزی شده، قالی
جاذبه های طبیعی - گردشگری
بیرجند : آبشار چارده، آبگرم لوط، بند دره، بند عمرشاه، دره های ارتفاعات باقران، نیزارها و ماسه بادیهای کویر خور
درمیان : آبگرم گزیک، چنار کهن سال دوشینگان، طبیعت روستای فورگ، طبیعت روستای درمیان
سربیشه : روستای چنشت، چشمه آب ترش سربیشه، چشمه آب معدنی گندگان، معدن بازالت منشوری
سرایان : طبیعت روستای مصعبی، طبیعت روستای کریمو، طبیعت روستای چرمه، طبیعت روستای کال ذو
قاین : دشت اسفدن، دشت شاهرخت، غار ورزق، غار پهلوان، غار خونیک، غار فارسان، طبیعت ارتفاعات بوذر جمهر
نهبندان : کویر ده سلم
جاذبه های تاریخی
بیرجند : آرامگاه ابن حسام خوسفی، ارگ کلاه فرنگی، باغها وعمارتهای اکبریه، شوکت آباد، امیرآباد، رحیم آباد، بافت تاریخی خور، قلعه بیرجند، مدرسه شوکتیه، حسینیه نواب، مسجد جامع چهاردرخت، موزه مردم شناسی، موزه باستان شناسی، موزه شهدا، موزه مشاهیر و مفاخر ملی، موزه علوم و تاریخ طبیعی، موزه وقف.
درمیان : آرامگاه سلطان ابراهیم رضا، آتشکده گسک، قلعه تاریخی فورگ، قلعه کل حسن صباح، مسجد جامع هندوالان
سربیشه : روستای شگفت انگیز ماخونیک، خانه یاورری، خانه تاریخی بهاور، مزار کاهی، قلعه باغ مود، قلعه کهنه سربیشه، سنگ نگاره ماخونیک، مسجد چهارده معصوم، مسجد گنجی
سرایان : آرامگاه توران شاه، سد ذو، کاروانسرای سرایان، قلعه قلاع سرایان، موزه مردم شناسی سرایان
قاین : آرامگاه بوذر جمهر قاینی، امامزاده عبدالله کارشک، امامزاده زید النار آفریز، قلعه چهل دختر، قلعه هاجر آباد، قلعه آفریز، قلعه کوه، مسجد جامع قاین، مسجد جامع افین، مسجد جامع خضری، موزه مردم شناسی قاین.
نهبندان : آسبادهای خوانشرف، بافت قدیمی روستای استند، بافت قدیمی روستای قدمگاه، قلعه شاهدژ، قلعه نهبندان، مسجد روستای میغان، موزه مردم شناسی نهبندان.